کشور ایران با قدمتی بسیار زیاد مهد پرورش اسب و مبدأ نژادهای مختلف این‌گونه جانوری است. ویژگی‌های منحصربه‌فرد اسب ایرانی گواه بر این ادعاست که جد تمام اسب‌های اصیل امروزی دنیا اسب ایرانی است. با مطالعه تاریخچه اسب در ایران می‌توان ایران را کانون پرورش اسب دانست. تمامی این اسب‌ها دارای شجره‌نامه و شناسنامه انفرادی بودند و عموماً در سواره‌نظام ارتش مورداستفاده قرار می‌گرفتند.
با نگاهی به آثار هرودوت، گزنفون، استرابونو تاریخ نویسان دیگر می‌توان دریافت که ایران باستان مرکز پرورش اسب و مهد دام‌پروری خصوصاً پرورش اسب بوده است. محققان بر این عقیده هستند که تمام رنگ‌های متنوع اسب‌های امروزی را اسب‌های ایرانی داشته‌اند و رنگ‌های اسب‌ها بر اساس خواست پرورش‌دهندگان حاصل می‌شده است. سروده‌های اوستایی نشان از این موضوع دارد که اسب از اهمیت بسیار بالایی در بین مردمان آن زمان داشته است. تا آنجایی که قیمت یک اسب با هشت گاو باردار برابری می‌کرده است.
اسب در ایران باستان
بهترین اسب‌های دنیا در ایران باستان پرورش‌یافته‌اند. ایران را می‌توان گهواره پرورش نژادهای مختلف اسب در جهان توصیف کرد . سوارکاری طبق قانون یکی از مهم‌ترین مهارت‌هایی بود که هر ایرانی مجبور به یادگیری بود. قبل از ورود آریایی‌ها دقیقاً مشخص نیست که اسب چگونه پرورش‌یافته و برای چه مواردی استفاده می‌شده است. یکی از سرگرمی‌های پادشاهان ایران شکار در حین اسب‌سواری بوده است. در حین شکار، شکارچی مجبور بود از روی موانع پرش کند بعدها این مهارت به ورزش تبدیل شد که ما از آن به پرش با مانع یاد می‌کنیم. در ایران باستان زنان نیز مانند مردان سوارکاری یاد می‌گرفتند و چوگان را در سنین بسیار کم کودکی می‌آموختند.
تاریخچه اسب در ایران زمان هخامنشیان
پس از تأسیس امپراتوری پارس‌ها در سلسله هخامنشیان که گفته می‌شود کوروش بنیان‌گذار امپراتوری پارس به پرورش اسب‌ها علاقه زیادی داشته به حدی که سالیانه حدود ۱۲۰ هزار اسب در ایران پرورش می‌یابد جالب آنجاست که بدانید در آن زمان همه اسب دارای درخت خانوادگی و شناسنامه بودند.
تاریخچه اسب در ایران زمان هخامنشیان بیشتر اسب‌ها توسط سواره‌نظام درایتش هخامنش یکی از بزرگ‌ترین و قوی‌ترین ارتش تاریخ استفاده می‌شدند. امروزه می‌توان از آزمایش ژنتیکی برای تعیین خلوص و ارزش هر اسب استفاده کرد. یکی از ارزش‌های باستانی در ایران چوگان است قدمت این ورزش در ایران از زمان سلسله هخامنشیان است با گسترش مرزهای هخامنشیان این بازی باستانی راه خود را به سایر کشور پیدا کرد.
تاریخچه اسب در ایران زمان اشکانیان
شاید مهم‌ترین دلیلی که سلسله اشکانیان به مدت ۵۰۰ سال حکومت کردند استفاده از اسب در ارتش آن‌ها بود. در طول جنگ‌ها استفاده از اسب و همچنین شیوه‌های نظامی و سازمان‌دهی ارتش و سرعت‌بالا به خاطر وجود اسب‌های قدرتمند باعث پیروزی‌های بی‌شماری می‌شد. همین مهارت بالا برای دشمن باعث سردرگمی و ویرانی‌های بزرگ می‌شد. آن‌ها همچنین مربیان عالی برای یادگیری اسب‌سواری بودند.
تاریخچه اسب در ایران زمان ساسانیان
اگر بخواهیم به تاریخچه اسب در ایران در سلسه ساسانیان اشاره کنیم بایستی گفت که در زمان امپراتوری ساسانیان ارتش آن‌ها مجهز به ارابه‌های جنگی بود. سواره‌نظام و اسب‌ها نیز مجهز به ذره و سایر تجهیزات و اسلحه بودند. درواقع همانند یک تانک زرهی به جلو حرکت می‌کردند و پیاده‌نظام را شکست می‌دادند. ساسانیان با چنین ارتشی تقریباً ۴۰۰ سال حکومت کردند. هنوز مجسمه سنگی پادشاه معروف ساسانی بروی اسب معروف خود (شبدیز) در طاق بستان به‌خوبی نشانگر این محبوبیت است.
تاریخچه اسب در ایران زمان سلسله‌ی صفویان
در دوران صفوی آمده است که شاه‌عباس صفوی هرگز از سوارشدن بر اسب خسته نشده است. قدرت بدنی وی به حدی بالابود که می‌توانست یک روز و یک شب بدون هیچ آب و غذایی سوار بر اسب بتازد. در یک مورد گفته می‌شود که وی طی ۲۹ ساعت مسافت ۵۳۰ کیلومتری بین یزد و شیراز را طی کرد. شاه‌عباس توانست طی یازده روز سواران خود را از اصفهان به تبریز رسانده این در حالی است که دران زمان طی مسافت‌های طولانی آن‌قدر دور از انتظار بود که حاکم تبریز از حمله ناگهانی وی غافلگیر شد.
تاریخچه اسب در ایران زمان سلسله‌ی صفویان نژادهای برتر اسب ایرانی
بر اساس منطقه جغرافیایی اسب‌های بومی فارس ویژگی‌های مختلفی دارند. اسب بومی فلات ایران ازنظر اندازه خیلی بزرگ نیست ولی بسیار قوی و محکم است. در طول تاریخ اسب‌های ایرانی همیشه برای کارهای دشوار یا عبور از زمین‌های طولانی و خشن استفاده‌شده‌اند. بهترین نژاد اسب‌های ایرانی شامل اسب‌های کرد، قره‌باغ، ترکمن، عرب، قشقایی، کاسپین، بختیاری، سیستانی و تالشی است. مارکو پلو در سفرنامه خود ذکر کرده است که ایران خانه اسب‌های زیبا و گران‌قیمت جهان است. در ادامه با ما همراه باشید تا ویژگی‌های هر یک از نژادهای اسب ایرانی را بررسی کنیم:
اسب خزر (کاسپین)
یکی از بهترین و اصیل‌ترین نژادهای اسب ایران، نژاد کاسپین است. محققان بر این عقیده هستند که آن‌ها می‌توانند اجداد سایر نژادهای اسب‌های شرقی باشند. مطالعه دقیق اسکلت اسب‌های کاسپین پژوهشگران را به این نتیجه رسانده که اسب‌های کاسپین چند ویژگی دارند.
اسب‌های خزر بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتیمتر قد دارند اگرچه شرایط بهتر تغذیه در خارج از ایران اغلب منجر شده که اسب‌های با نمونه بلندتر متولد شوند. آن‌ها یکسر کوتاه و کشیده با پیشانی طاق، چشم بزرگ و گوش‌های کوتاه دارند. پوزه کوچک و سوراخ‌های بینی بزرگ در پایین قرار دارد. این نژاد به‌طورکلی دارای بدنی باریک و گردن برازنده‌ای است با شانه‌های شیب‌دار و دمی بلند و زیبا. علیرغم اندازه یک کاسپین از نزدیک به اسب عرب شبیه است.
اسب خزر (کاسپین) کاسپین اسبی است که ازنظر محققان به‌عنوان اسبی مهربان و باهوش توصیف شده است و علیرغم اندازه کوچک پرش‌های خوبی دارد. اسب کاسپین دارای پاهای محکم و سم بسیار سخت است و به‌ندرت به نعل نیاز دارد. رنگ معمول این نژاد از اسب‌ها خاکستری، سیاه و سفید، شاه‌بلوطی هستند. از این اسب‌ها به‌طور عمده در شهرهای آمل و بابل و رشت در شمال ایران استفاده می‌شود به‌عنوان نوعی اسب پونی ازنظر سرعت و توانایی در کشیدن و حمل بارهای سنگین برای صاحبان خود ارزش بسزایی دارند همچنین توانایی پرش فوق‌العاده آن‌ها باعث می‌شود آن‌ها برای نمایش پرش و رویداد بسیار رقابتی باشند.
اسب قره‌باغ
در ادامه بررسی تاریخچه اسب در ایران به بررسی اسب نژاد قره‌باغ می‌پردازیم. ازآنجایی‌که درگذشته آذربایجان قسمتی از ایران بوده اسب قره‌باغ را به‌عنوان اسب ایرانی معرفی می‌کنند. اسب قره‌باغ در حال حاضر حیوان ملی آذربایجان است و سمبل رسمی منطقه آغام در قره‌باغ است. در سال ۲۰۰۴ یک اسب قره‌باغ به نام کیشمیش از منطقه آگدام دو رکورد سرعت ثبت کرد. او ۱۰۰۰ متر را در ۱ دقیقه ۹ ثانیه و ۱۶۰۰ متر را در ۱ دقیقه و ۵۲ ثانیه زد.
در حال حاضر کمتر از ۱۰۰۰ اسب قره‌باغ وجود دارد. به این معنی که آن‌ها در معرض انقراض هستند. نام این اسب از منطقه جغرافیایی در آذربایجان گرفته شده است. به دلیل خلوص، سرعت، استحکام و ماهیچه‌های پیشرفته موردتوجه قرار گرفت. این نژاد از اسب قدبلندی ندارد اما به‌طورمعمول بین ۱۴۵ تا ۱۵۰ سانتیمتر قد دارد. ازنظر رنگ اسب‌های قره‌باغی، شاه‌بلوط یا خلیج با رنگ طلایی دیده می‌شوند. متأسفانه در طول قرن نوزدهم نیز تعداد اسب‌های قره‌باغ شروع به کاهش کرد این نخستین بار در طول جنگ‌های ایران و روس اتفاق افتاد.
اسب کردی
اسب کردی از دیگر نژادهای اسب ایرانی است که اصالت آن به ایران باستان برمی‌گردد. نژاد کرد در عین زیبایی دارای استقامت بی‌نظیری است. همین امر باعث شده که این اسب در مسابقات چوگان به پیروزی‌های چشم‌گیری دست پیدا کند. از دیگر ویژگی‌های اسب کرد میتئان به مقاومت بالای وی در برابر خستگی و گرسنگی اشاره کرد. او می‌تواند در مناطق صعب‌العبور کوهستانی که هیچ وسیله نقلیه قادر به حرکت نیست به کمک صاحب خود بشتابد. این نژاد از اسب بیشتر در منطقه کرمانشاه، آذربایجان غربی و قسمتی از زنجان پراکنده می‌باشند.
اسب کردی اسب عرب
ازآنجایی‌که وسعت سرزمین پهناور ایران در سالیان دور بسیار زیاد بوده و بسیاری از کشورهای عرب متعلق به ایران بوده‌اند به این نژاد اسب عرب گویند. اسب عرب یکی از نژادهای اسب ایرانی است که در برخی موارد به آن اسب اصیل نیز میگویند. شناسایی این نژاد به دلیل شکل سر متمایز و دم بلند آن آسان است. اسب‌های عربی در منطقه خاورمیانه به وجود آمد و ازآنجا از طریق بازرگانان و یا جنگ به سراسر دنیا راه یافت. از این نژاد از اسب برای اصلاح برخی نژادها استفاده می‌شود. این‌گونه اسب قدی به طول ۱۴۲ تا ۱۵۴ سانتیمتر دارد و وزن آن‌ها بین ۳۵۰ تا ۴۵۰ کیلوگرم است. اسب عرب اسبی خون گرم، باهوش، زیرک و حساس است که همین امر باعث محبوبیت آن شده است.
اسب سیستانی
بررسی تاریخچه اسب در ایران به ما نشان می‌دهد یکی دیگر از مواردی که در لیست نژادهای اسب ایرانی قرار می‌گیرد اسب سیستانی است. این اسب در سیستان و بلوچستان زیست می‌کند اما متأسفانه به دلیل کم‌توجهی بسیار کمی به این نوع گونه جانوری این نژاد در حال انقراض است. بر اساس شواهد تعداد کمی از این اسب‌ها در مرز این و پاکستان و همچنین مرز افغانستان در حال زندگی هستند هرچند مردمان سیستانی علاقه زیادی به اسب‌های خود داشته ولی تغییر آب و هوایی همچنین شرایط زندگی زمینه برای پرورش و افزایش این نژاد از اسب را کم کرده است. هرچند اگر همین روال پیش رود به‌زودی این نژاد منقرض خواهد شد.
اسب تالشی
اسب تالشی اسبی استقامتی است که مسابقات آن اکثراً در مسیرهای سراشیبی انجام می‌گیرد. ولی اکثر مردان تالش از این نژاد اسب برای کار استفاده می‌کنند و فصل‌هایی هم که کار نیست آن‌ها را در مزرعه آزاد می‌گذارند. در زمستان می‌توان در ییلاقات گله‌های اسب را به‌صورت آزاد دید. البته اسب‌های مسابقات در شرایط بهتری نگه‌داری می‌شوند. البته بی‌توجهی و نداشتن جای تمرین باعث شده سالانه تعدادی از این اسب‌ها در اثر تصادف جان خود را از دست می‌دهند.
اسب ترکمن
این نژاد اسب از نژادهای خالص اسب در ایران است و بیشتر در منطقه ترکمن‌صحرا دیده می‌شود. رنگ بدن این اسب‌ها بیشتر خاکستری است و بدن‌هایی لاغر و کشیده دارند. برای جلوگیری از انقراض این نژاد صادرات این نزاد به خارج از کشور ممنوع است. اسب ترکمن اندامی کشیده، دمی باریک و سر و گردنی زیبا دارند. امروزه به دلیل بی‌توجهی تعداد این‌گونه در حال کاهش است این در حالی است که تقاضای جهانی برای این اسب در حال افزایش است.
اسب ترکمن امروزه خالص‌ترین اسب‌های ترکمن را در منطقه راز و جرگلان از توابع استان خراسان شمالی می‌توان یافت که بیشترین جمعیت این اسب را دارد. شهرستان گنبد کاووس از مراکز مهم پرورش اسب ترکمن است. نقاشی‌های صفوی و قاجار هنوز هم نقش و نگار اسب‌های ترکمن را در جنگ و شکار شاهزاده‌ها نشان می‌دهد. مطالعه تاریخچه اسب در ایران به محبوبیت این نژاد در زمان قدیم نیز اذعان دارد.
اسب قشقایی
اسب قشقایی یا همان دره شوری اسبی است که شباهت زیادی به اسب عرب دارد. این اسب در طایفه دره شوراز ایل قشقایی پرورش میابد و از اصیل‌ترین اسب‌های دنیا است. دره شور یکی از طوایف نیرومند و قوی ایل قشقایی محسوب می‌شود و مردم آنبه داشتن و پرورش اسب معروفیت دارند. خصوصیات ظاهری این اسب صورت صاف، سینه باز، سر و گردن عالی و بدنی قوی است. معمولاً رنگ بدن این نژاد از اسب کهر و یا کهر طلایی است. این اسب به دلیل پرورش در مناطق ییلاقی دارای استقامت خوبی در مسابقات و سوارکاری است؛ و جز یکی از زیباترین اسب‌های ایران محسوب می‌شود.
اسب بختیاری
در پی مطالعه تاریخچه اسب در ایران به این نتیجه می‌رسیم که یکی دیگر از نژادهای اسب ایرانی اسب بختیاری است که به چند نمونه تقسیم می‌شود اسب کمیت، اسب الو، اسب سیاهرگ، اسب سمند جز این تقسیم‌بندی محسوب می‌شوند. پرورش اسب در دشتک به‌عنوان یکی از مناطق تاریخی بختیاری پیشینه طولانی دارد. گرچه امروزه تغییر سبک زندگی مجالی برای آیین‌های گذشته نداده است ولی در میان مردمان این مناطق هنوز اسب‌سواری جز محبوب‌ترین ورزش‌ها است.
اسب در آیین‌های مذهبی همچنین در عروسی‌های بختیاری‌ها جایگاه ویژه‌ای دارد. بازی چوگان نیز از روزگار قدیم در بین بختیاری‌ها رواج داشت و یکی از تفریحات جوانان بوده و تا امروز پابرجاست. سوارکاری و تیراندازی جز اولین فنونی بود که به فرزندان خود می‌آموختند و بر این عقیده هستند که همه پسران بایستی آموزش اسب‌سواری دیده و مهارت لازم را به دست آورند.
سخن پایانی
به پایان مقاله معرفی تاریخچه اسب در ایران رسیدیم؛ امیدواریم که از خواندن این مقاله لذت برده باشید.
اگر قصد خریدوفروش اسب موردنظر خود رادارید می‌توانید به سایت یا اپلیکیشن واسط کالا مراجعه نمایید و به‌راحتی این کار را انجام دهید.
منابع:
iranicaonline.org
oasisiran.com
