در این مقاله سعی داریم در مورد انواع مختلف بیماری های ماهی صحبت نماییم. لذا اگر شما از این حیوان زیبا و آرامش‌بخش نگهداری می‌کنید. قصد دارید که با بیماری هایی که می‌تواند جان آن‌ها را تهدید کند، آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم در ادامه با ما همراه باشید.
آنچه در ادامه می‌خوانید
علائم عمومی بیماری های ماهی
علائم و رفتارهایی که می‌تواند نشان‌دهنده بروز بیماری باشد عبارت‌اند از:
- تغییر رنگ قسمت‌هایی از بدن ماهی
- بی‌حالی و سستی ماهی و دوری کردن از سایر ماهیها
- بی اشتهایی به تغذیه
- نامتعادل شنا کردن
- سعی در پریدن بیرون از آکواریوم
- ساییدن بدن با ماسه‌ها و شن‌های کف
- درآمدن باله‌ها به صورت خشک و سیخ
- تحلیل رفتن باله‌ها به صورت رفته رفته
- عقب و جلو رفتن ماهی
- بیرون زدگی بیش از حد چشم‌ها از حدقه
- به دور خود چرخیدن ماهی
- خونریزی‌های پوستی
- تغییر شکل ستون فقرات و درنتیجه تغییر فرم طبیعی بدن
- سفید و کدرشدن پوست
- ایجاد تاول‌های سرخ رنگ در سطح بدن و به‌ویژه در پایه باله‌ها اعم از باله‌های سینه‌ای، شکمی، پشتی و دمی
- ایجاد جوش‌ها و گاهی فرورفتگی‌هایی در سطح بدن و بیشتر در نواحی پیشانی و سر
- دیده شدن آبشش‌ها به حالت کاملاً باز و غیرطبیعی
- دیده شدن رشته‌های پنبه مانند از نقاط مختلف بدن به‌صورت آویزان
- فرا گرفتن سطح بدن از حبابهای ریز
- مکیدن هوا توسط ماهی
- متورم شدن شکم مانند مشک پر از آب
- تولید شدید مخاط بر روی پوست
دسته‌بندی بیماری‌‌ها
بیماری های ماهی بر اساس منشأ را به ۳ دسته تقسیم می‌کنند:
- بیماریهایی که ناشی از عوامل بیماری‌زا هستند.
- بیماریهایی که ریشه در شرایط زیستی دارند. همانند مسمومیت‌ها، تغذیه نادرست و به‌طورکلی، شرایط ناسالم آب.
- بیماریهایی که ریشه در خود ماهی دارند مانند انواع نقص عضوها.
روش‌های ضدعفونی خارجی
این روش‌ها در مورد ماهیان آکواریومی شامل غوطه‌ور کردن و حمام (ایستا) می‌شود.
درمان ماهیان به روش غوطه‌ور کردن به این صورت است که مقادیر موردنیاز از ماده شیمیایی را داخل حجم معینی از آب حل نموده و ماهی را توسط تور به آنجا منتقل کرده.
به مدت معینی ماهی را در آن نگه‌داشته و سپس به مخزن اصلی برمی‌گردانند. غوطه‌وری را زمانی استفاده می‌کنند که تعداد ماهیان بیمار کم باشد و از ماده کمی بتوان استفاده نمود. از آن جمله مالاشیت گرین و نمک را میتوان به‌صورت غوطه‌وری استفاده کرد.
دوش حمام (ایستا) به این صورت است که ابتدا حجم آب و ماهی موجود را محاسبه نموده و مقدار ماده ضدعفونی‌کننده موردنیاز را حساب کرده آن را به آب اضافه نموده اجازه می‌دهند.
ماده برای مدت موردنظر در معرض ماهیها قرار بگیرد. بعد مخلوط آب و ضدعفونی‌کننده را تخلیه نمی‌کنند و آب تازه به داخل تانک می‌ریزند.
فواید این روش این است که درمان به این طریق دقیق‌تر صورت می‌گیرد. این روش در مخازنی استفاده می‌شود که اندازه آن‌ها کوچک‌تر باشد.
درمان عمومی بیماری های ماهی اساساً از طریق خوراکی صورت می‌گیرد و ترکیبات دارویی را به غذای ماهی اضافه می‌کنند.
باید دوز مصرف این داروها از دوز سمی آن‌ها کمتر باشد. داروهای عمومی خوراکی باید از طریق دستگاه گوارشی ماهی جذب شوند و در تمام بافت‌ها به غلظت درمانی برسند.
بیماری کلومناریس
یکی از معروف‌ترین بیماری های ماهی کلومناریس است.
در این بیماری، نخست لکه‌های سفید و کوچکی بر روی پوزه، باله‌ها و اطراف پولک‌ها دیده می‌شود، که پس از بزرگ شدن، ظاهری قارچ زده به خود می‌گیرند.
در مرحله پیشرفته، بافت میان تیغه‌های باله‌ها از بین رفته و باله‌ها به‌صورت رشته‌رشته درمی‌آیند که محیطی مناسبی برای رشد انواع قارچ‌ها است.
این بیماری را میتوان جزء امراض باکتری‌های آبششی نیز دانست. زیرا این باکتری می‌تواند به آبشش‌ها نیز حمله‌ور شده و شروع به از بین بردن بافت میان تیغه‌های آن‌ها نماید.
در این صورت، تیغه‌ها جداشده و می‌ریزند. در ماهیان جوان، جدا شدن بافت آبشش‌ها با تولید مخاط زیادی همراه است که این مخاط سطح آبشش را پوشانده و درنتیجه مانع عمل تنفس می‌گردد. آنگاه ماهی دچار خفگی می‌شود.
مبارزه با بیماری کلومناریس ماهی
مبارزه با این بیماری، مستلزم رعایت تمام نکات بهداشتی آب و درجه حرارت مناسب است.
در ظرفی جداگانه به ازاء هر لیتر آب، ۵ میلی‌لیتر از محلول مادر ریخته و ماهی را به مدت ۴-۲ روز در آن حمام کنید.
نقاط مورد هجوم باکتری کلومناریس بیشتر زخم‌های سطحی ناشی از آسیب‌دیدگی و با کمبود ویتامین است. اما گاهی بیماری به‌سرعت وارد مرحله حاد می‌گردد. در این صورت می‌تواند صدها ماهی را در کمتر از ۳ روز تلف کند.
در این حالت باید بلافاصله به درمان با روش زیر پرداخت مقداری آب تازه در ظرفی شیشه‌ای ریخته و به ازاء هر لیتر آب، ۴۰ میلی‌گرم کلرامفنیکل و ۴ میلی‌لیتر محلول مادر اکریفلاوین وارد آن نمایید. سپس ماهیان را برای ۱۲ ساعت در آن حمام کنید.
نکته مهم
به یاد داشته باشید که با مشاهده این بیماری چه در حالت مزمن و چه در حالت حاد، همراه با درمان ماهیان تمام وسایل و ابزارآلات را نیز ضدعفونی کنید.
این بیماری از شایع‌ترین بیماری های آکواریومی است که بیش‌ترین ضرر را به آکواریوم داران وارد می‌کند. لیکن به‌سادگی میتوان با اتخاذ تمهیداتی از بروز آن ممانعت به عمل آورد ماهیان خریداری‌شده را در مخزنی با شرایط کاملاً بهداشتی قرار داده.
به ازای هر لیتر آب، ۵۰ میلی‌گرم کلرامفنیکل اضافه کنید و ۲۴ ساعت ماهیان را در این حمام نگاه‌دارید.
ابتلای یکی از ماهیان کافی است تا تمام ماهی‌های دیگر هم در مدت بسیار اندکی به آن مبتلا گردند.
اگر ماهیان سالم و قوی و شرایط بهداشتی در محیط رعایت شود. این باکتری نمی‌تواند برای ماهیان خطری جدی محسوب گردد.
در این بیماری، مقدار زیادی آب در حفره شکمی ماهی جمع شده و شکم ماهی باد می‌کند.
در مراحل پیشرفته بیماری، حتی چشم‌ها نیز آب آورده و از حدقه بیرون می‌زنند و همین‌طور مقعد شدید عفونی‌شده و قرمز می‌گردد.
بیماری سفیدک
از دیگر بیماری های ماهی میتوان به سفیدک اشاره کرد. در مرحله پیشرفته، نقطه‌های سفید بسیاری همانند خاکه برنج سراسر بدن ماهی را می‌پوشانند.
در این حالت ماهی خود را به اشیاء داخل آکواریوم می‌ساید و سعی دارد تا انگل را از پوست جدا کند.
مدتی بعد، شدیداً تنبل و بی‌حال شده و رفته‌رفته لکه‌های سفیدی در روی پوست تشکیل می‌گردد.
بخش‌هایی از پوست جداشده و می‌افتد، در این مرحله چیزی به مرگ ماهی نمانده است.
زمان لازم جهت رشد یاخته در زیرپوست به دو عامل اصلی یعنی درجه حرارت و درجه قدرت دفاعی بدن ماهی بستگی دارد. هر چه ماهی قوی‌تر و سالم‌تر باشد، رشد یاخته به‌مراتب کندتر خواهد بود.
رها شدن تومیت‌ها به داخل آب
از لکه‌های سفیدرنگ روی پوست ماهی که محل تجمع و بلوغ انگلهای تک‌سلولی است هزاران تومیت به داخل آب رها می‌شوند. که تا ۴۸ ساعت باید میزبان خود را پیدا کنند در غیر این صورت خواهند مرد.
تومیت‌ها با یافتن میزبان یا چسبیدن روی گیاهان، کیستی به دور خود ایجاد کرده و بعد از تقسیم شدن به‌سرعت تکثیر می‌یابند.
آن‌قدر تکثیر می‌یابند که دیواره کیست‌ها پاره شده و تومیت‌های مژک‌دار آزاد می‌شوند. پس برای کنترل این بیماری باید سریع کلیه ماهیان موجود در آکواریوم را خارج نموده.
آکواریوم را برای ۴۸ ساعت خالی رها کرد تا تومیت‌ها بدون میزبان مانده و تلف شوند معمولاً بدن ماهی‌های مبتلا به این بیماری پس از بهبود تا حدود زیادی در مقابل آن مقاوم می‌شود.
در این حالت گلبول‌های سفید خون دور یاخته‌ها کیسه‌های ساخته و آن‌ها را محبوس می‌کنند. تنها زمانی که قدرت دفاعی بدن ماهیان بنا به عللی ازجمله شرایط غیربهداشتی محیط‌زیست، تغذیه نادرست، کمبود اکسیژن و ضعف ناشی از بیماری های دیگر ضعیف گردد.
یاخته‌های محبوس در کیست‌ها دوباره فعال‌شده و خود ماهی و یا حتی ماهی‌های تازه به آکواریوم واردشده را مبتلا می‌سازد.
در مراحل ابتدایی، میتوان با استفاده از روش افزایش درجه حرارت آب تا بیش از ۳۰ درجه سانتی‌گراد به مدت ۵ روز به مقابله با این بیماری پرداخت. ولی در مراحل پیشرفته ناچار به درمان با دارو هستیم.
شیوه‌ی درمان بیماری سفیدک از طریق گرما
ازدیاد درجه حرارت باید تدریجی بوده و از یک درجه سانتی‌گراد در ساعت فراتر نرود.
هدف ایجاد شرایطی است که ناقل بیماری یا قادر به حیات نباشد و یا حداقل قدرت تولیدمثل خویش را از دست بدهد باید متذکر شد که برای ماهیان حساس به افزایش دما، از شیوه‌های درمان دارویی بهره‌گیری شود. لیکن برای سایر ماهیان، افزایش ۳-۲ درجه سانتی‌گراد برای ۳-۲ روز بسیار مفید خواهد بود.
این عمل جدا از نابودی بسیاری از ناقلین بیماری ها، سبب افزایش پادزهر لازم در خون شده و قدرت دفاعی بدن ماهی را افزایش می‌دهد.
یکی از پیش‌شرط‌های لازم برای درمان، تمیزی آب و کافی بودن مقدار اکسیژن است. برای درمان با دارو باید از اکریفلاوین، مالاشیت گرین و یا سولفات کنین یا هیدروکلرید کنین استفاده کرد.
سولفات یا هیدروکلرید کنین
یک گرم کنین را در ۱۰۰ لیتر آب حل کرده و ماهیان را برای ۳ روز در آن حمام نمایید. این درمان را برای ماهی‌های بسیار حساس و یا بسیار کوچک نباید به کار گرفت. سعی شود معالجه در ظرف جداگانه‌ای صورت پذیرد. به هنگام معالجه اگر آب کدر شد باید محلول تازه‌ای تهیه و ماهیان را به داخل آن انتقال داد.
بیماری سفید شدن تخم‌ها
یکی دیگر از بیماری های دیگر ماهی سفید شدن تخم‌ها است. سه عامل سبب سفید شدن تخم‌ها می‌گردد:
- کمبود اسپرم
- وجود املاح اضافی در آب و یا اصطلاحاً آب‌سنگین
- حمله قارچ‌ها به تخم‌ها
جهت برطرف نمودن اشکال اول، توصیه می‌شود ماهی نر حداقل یک هفته قبل از تخم‌ریزی ماده، جداشده و با غذاهای مقوی و متنوع تقویت شود.
در مورد عامل دوم، باید سختی ویژه هر ماهی و شرایط تخم‌ریزی آن ماهی را دانست. آب‌های سنگین دارای املاح زیادی هستند و این بر برخلاف آب‌های بسیار سبک است که مناسب تخم‌ها و تخم‌گذاری اکثر ماهیان است.
در اینجا برای سبک کردن همان‌طور که در فصول گذشته ذکر شد، استفاده از رزین کاتدی راهگشا خواهد بود.
حمله قارچ‌ها یکی دیگر از مواردی است که سبب سفید شدن تخم‌ها می‌گردد. ازآنجاکه تخم به‌صورت ثابت درجایی قرار دارد فرصت حمله برای قارچ‌ها بیشتر پیش می‌آید. در چنین مواردی غشایی ابر مانند در اطراف تخم ایجاد می‌شود که این همان قارچ‌ها هستند.
روش‌های مقابله با قارچ‌ها
- قرار دادن تخم‌ها در محل تاریک
- تنظیم درجه حرارت روی ۲۹- ۲۷ درجه سانتی‌گراد
- ایجاد حمام متیلن بلو طبق روش توضیح داده‌شده
- خارج کردن تخم‌های فاسد و سفید شده از مخزن
بیماری های ناشی از شرایط ناسالم آب
یکی دیگر از بیماری های مربوط به ماهی ناشی از شرایط آب ناسالم است.
در بین ماهیان بیماریهایی وجود دارد که مستقیماً وابسته به کمبود یا زیادی مواد غذایی است. همچنین سوءتغذیه به‌نوبه خود در بروز برخی از بیماری های ناشی از موجودات زنده نقش دارد.
ماهیانی که در شرایط متراکم پرورش یا در آکواریوم‌هایی که فاقد مواد غذایی لازم هستند زندگی می‌کنند باید جیره غذایی را که شامل همه نیازهای روزانه است دریافت کنند و نیازی به مواد غذایی موجود در محیط نداشته باشند. حال اگر این جیره متعادل نباشد یا درست مصرف نشود بیماری ایجاد می‌کند.
بیماری ورم روده
نوعی بیماری تغذیه‌ای است که در اثر مصرف غذا بیشتر از جیره موردنیاز به وجود می‌آید.
این عارضه در ماهیان گوشت‌خوار که حریص هستند بیشتر دیده می‌شود. هرگاه غذا در وعده کم یا همه غذا در یک وعده مصرف شود ماهی پرخوری کرده و قادر نخواهد بود غذا را کامل هضم کند که باعث مشکلات گوارشی می‌شود.
در این راستا روده ماهی متورم شده و عفونت می‌کند. این بیماری با تقسیم غذای موردنیاز روزانه در وعده‌های بیشتر در روز قابل‌درمان است چاق شدن ماهی خوراندن جیره غذایی حاوی چربی زیاد سبب نفوذ چربی در کبد و چاقی بیش‌ازاندازه ماهی می‌شود.
اختلال در عملکرد کبد، وظایف کلیه را نیز دچار اختلال می‌کند که ماحصل آن باعث تجمع آب در بدن ماهی می‌شود.
برای درمان عارضه نفوذ چربی، در مواقعی که چربی جیره بیش از ۱۸-۲۰% است یا چربی به کار گرفته عموماً از نوع اشباع است و تغذیه در آب سرد انجام می‌شود، چربی جیره را کاهش می‌دهند.
افزودن کولین به جیره به همراه کاهش چربی به ماهی در سوخت‌وساز داخل سلولی چربی کمک می‌کند. تغذیه ماهی بسیار مهم است.
بیماری های محیطی
از دیگر بیماری های ماهی میتوان به بیماری های محیطی اشاره کرد. این دسته از بیماری ها در اثر تغییراتی در وضعیت آب به وجود می‌آیند. عبارت‌اند از:
ازدیاد ازت
آمونیاک در آب به دو صورت وجود دارد قسمتی به‌صورت محلول درآمده و با آب یونیزه می‌شود که آمونیوم است قسمتی دیگر به‌صورت غیر یونیزه می‌ماند که همین نوع برای ماهیان سمی است.
ماده نیتروژنی دفعی ماهی آمونیاک است که از طریق رشته‌های آبششی ماهی دفع می‌شود درصورتی‌که تراکم ماهی در تانک زیاد شود تراکم آمونیاک ترشحی نیز افزایش‌یافته و باعث صدمه به باله‌های بعضی ماهیان ازجمله آنجل‌ها می‌شود اسیدی با قلیایی بیش‌ازحد ماهیانی که در یک محیط آبی زندگی می‌کنند به محدوده PH خاصی سازگاری یافته‌اند.
محدوده قابل‌قبول آن برای ادامه حیات بیشتر ماهیان حدود ۲/۶ الی ۲ / ۹ است.
افزایش یا کاهش بیش‌ازحد PH، ممکن است مستقیماً موجب مرگ ماهی شود یا استرس ایجاد کند که در این حالت ماهی در اثر تهاجم عوامل ثانویه تلف می‌شود.
ماهیانی که در معرض چنین محیطی قرار می‌گیرند حالت عصبی در آن‌ها ایجاد می‌شود، در مناطق کم‌عمق تجمع می‌یابند؛ و حتی خود را برای رهایی از اثرات محرک از آب بیرون پرت می‌کنند.
ماهی دچار سرفه می‌شود و تلاش می‌کند تا آبشش مای خود را تمیز کند که بعضی‌اوقات موجب بازگشت مواد غذایی از داخل دستگاه گوارش به بیرون می‌شود. با رساندن PH آب به محدوده تحمل ماهیان میتوان این حالت را درمان کرد.
مسمومیت فلزی
این مسمومیت معمولاً در محیط‌های آکواریومی که از وسایل فلزی استفاده می‌کنند و آن‌ها را در داخل آب رها می‌کنند ایجاد می‌شود.
از این دسته فلزات میتوان به آهن، سرب، مس، آلومینیوم و کادمیوم اشاره کرد آلودگی خاک و آب با ترکیبات با عناصر فلزی منجر به مسمومیت خونی ماهیان و متعاقب آن تلفات مستقیم، مسمومیت مزمن، تجمع زیست‌شناختی و تغییرات ظریف در اعمال فیزیولوژیک می‌شود که ماحصل آن عدم توانایی جانور برای ادامه حیات خواهد بود.
مسمومیت مزمن با بعضی فلزات نیز سبب کاهش توانایی تولیدمثل، تغییر شکل بدن، ناتوانی در فرار از دست دشمن و حساسیت به عفونت با عوامل بیماری‌زا می‌شود.
بیماری حباب گازی
مخلوط شدن هوای اتمسفر با آب تحت‌فشار زیاد موجب افزایش حلالیت تمام گازها می‌شود اما با از بین رفتن ناگهانی فشار وارده گازهای اتمسفری فرصت می‌یابند تا تدریجی به اتمسفر برگردند.
ماهیانی که در زمان ایجاد تعادل فشار – حلالیت گاز در محل وجود دارند، دچار عارضه‌ای به نام حباب گازی یا آمبولی گازی می‌شوند.
این بیماری در اثر ایجاد حبابهای ریز در بین بافت‌ها یا در دستگاه گردش خون ماهی به وجود می‌آید. از علائم این بیماری ظهور حبابهای گاز در حفرات بدن و اغلب در پشت چشم (اگزوفتالمی) است.
بیماری آبشش
این بیماری که یکی دیگر بیماری های ماهی است به شکل مزمن یا حاد بروز می‌کند که بیشتر همه‌گیری‌های آن در اثر عوامل محرک بروز می‌کند. این عوامل در بافت پوششی آبشش اختلال ایجاد می‌کنند و به آن صدمه میزند.
بالارفتن میزان آمونیاک غیر یونیژه در آب باعث تحریک شدید آبشش ها مخصوصاً درزمانی که تراکم ماهی در کارگاه زیاد باشد، می‌شود. این بافت به حالتی دچار می‌شود که به آن هیپرپلازی می‌گویند.
در هیپرپلازی تعداد سلول‌های پوششی سطح رشته‌های آبششی در اثر مواد محرک زیاد می‌شود و میزان کنده شدن بافت از تولید آن‌ها کمتر شده و ضخامت سطحی آبشش زیاد می‌شود ماهی قادر نخواهد بود سرپوش آبششی را کاملاً ببندد و از بالا رشته‌های آبششی قابل‌مشاهده هستند. ماهی برای جذب مقدار بیشتر اکسیژن به‌شدت دهنک میزند که مشخصه بارز آن است فروبردن ماهی در داخل محلول نمک برای تسکین آبشش ها و کاهش پلاک‌های باکتریایی مؤثر است.
پرمنگنات پتاسیم هم اگر با غلظت بیش از ۵ میلی‌گرم در لیتر به مدت یک ساعت (روش غوطه‌وری) مورداستفاده قرار بگیرد مفید واقع می‌شود. آکواریوم داران می‌توانند برای تعیین ظرفیت نگهداری آکواریوم از یک نسبت معین استفاده کنند تا به کمک آن احتمال بروز بیماری محیطی آبشش کاهش یابد. متداول‌ترین روشی که کاربرد دارد بر اساس طول ماهی برحسب سانتیمتر به ازای هر یک گالن است. معمولاً کمتر از ۵ سانتیمتر طول ماهی به ازای ۸/۳ لیتر (یک گالن) آب است.
پرسش و پاسخ
۱.بیماری ماهی های آکواریومی که توسط عوامل زنده به وجود می آیند کدامند؟
بیماریهای حاصل از انگلهای خارجی
بیمارهای حاصل از انگلهای داخلی
بیمارهای حاصل از باکتری ها
بیمارهای حاصل از ویروسها
۲.آیا زیاد بودن اکسیژن می تواند موجب مرگ ماهی شود؟
زیاد بودن اکسیژن و به زبان دیگر وجود حبابهای ریز هوا که حاصل روش نادرست هوارسانی است، باعث ایجاد بیماری کشنده حباب هوا در ماهیها می شود. بنابراین بایستی در چگونگی تهویه آب آکواریوم دقت کافی به عمل آید تا از ایجاد حبابهای ریز هوا در آب آکواریوم جلوگیری شود.
۳.بیماری مخملک چیست و راه درمان آن چیست؟
عامل اصلی ایجاد این بیماری که تاحد زیادی شباهت به بیماری لکه سفید دارد ولی لکه ها یا دانه های آن خیلی ریزتر هستند. ظاهر انگل روی بدن ماهی، مشابه پودری است که روی پوست ماهی پاشیده شده است.
برای مداوای آن میتوان از محلول بلودومتیل ۵ درصد استفاده نمود. برای این منظور بایستی در هر ۱۰ لیتر آب آکواریوم ۵ قطره محلول بلودومتیل ریخته شود و آکواریوم در تاریکی مطلق نگهداری گردد.
۴.نمک درمانی چگونه است؟
نمک شیوه موثری برای جلوگیری و درمان بسیاری از بیماریهای ماهیان آب شیرین است. این ماده به درمان جراحت‌ها کمک می‌کند، باعث شکل گیری بهتر لایه دفاعی بدن ماهی شده، عملکرد آبشش را بهبود، تاثر نیتریت را کاهش و در برابر برخی انگل‌ها موثر است.
کلام آخر
به پایان مقاله بیماری های ماهی رسیدیم؛ امیدواریم برای شما مفید بوده باشد. با مراجعه به وبسایت واسط کالا یا اپلیکیشن واسط کالا می‌توانید حیوانات خانگی مورد نظر خود را به راحتی خرید و فروش کنید.