پرورش طیور به‌ویژه مرغ بومی از گذشته‌های دور در ایران رایج بوده و است و خانواده‌های روستایی و عشایری، با نگهداری و مرغ و خروس آن‌ها را پرورش می‌دادند و با استفاده از گوشت، تخم و پر آن‌ها، بخشی از نیازهای افراد خانواده را برطرف می‌کردند. همچنین مقدار اضافی مرغ و تخم‌مرغ تولیدی را به شهرها برده و می‌فروختند.
امروزه نیز در بیشتر روستاهای کشور با کمترین هزینه و امکانات، پرورش مرغ بومی به‌صورت گله‌های کوچک انجام می‌شود، هرچند این گله‌ها معمولاً به علل بهداشتی، تغذیه‌ای و ژنتیکی تولید و بازده کمی دارند و نقش آن‌ها در اقتصاد و تغذیه روستاییان محدود هست.
آنچه در ادامه می‌خوانید
گسترش درآمدزایی در مناطق روستایی با نگهداری و پرورش مرغ و خروس
خوشبختانه با توجه و عنایت خاصی که وزارت جهاد کشاورزی به امر حفظ و اصلاح نژادهای بومی داشته است، مراکز پشتیبانی، اصلاح نژاد و ترویج مرغ‌های بومی زیر نظر معاونت بهبود تولیدات دامی جهاد کشاورزی، در مناطق مختلف کشور راه‌اندازی گردیده و در حال حاضر بیش از دو دهه از فعالیت این مراکز می‌گذرد.
این مراکز علاوه بر حفظ و افزایش کیفی منابع بومی، به تولید و توزیع جوجه‌های یک‌روزه بومی و تخم‌مرغ نطفه‌دار بومی می‌پردازند.
از این رهگذر افزون بر رونق دیگربار تولید و پرورش مرغ‌های بومی، به امر اشتغال‌زایی، بهبود وضع اقتصادی و تغذیه‌ای در روستا نیز کمک می‌شود.
با تهیه جوجه‌های بومی از این مراکز و با آموختن روش‌های درست پرورش مرغ بومی می‌توان این کار را به‌صورت پیشه‌ای درآمدزا در مناطق روستایی و عشایری کشور گسترش و رونق داد.
اهمیت نگهداری مرغ و خروس در روستاها
- حفظ ذخایر پرارزش ژنتیکی مرغ‌های بومی، بهبود تغذیه روستاییان، ایجاد اشتغال و بهبود درآمد آنان.
- کاهش بخشی از نیاز کشور به مواد خوراکی طیور مثل ذرت، سویا، گندم، جو و غیره که از خارج تأمین می‌شود.
- مرغ بومی در برابر شرایط نامساعد زیستی و بیماری‌ها مقاومت بیشتری دارد.
- نگهداری مرغ و خروس بومی، با کمترین هزینه و تنها با مصرف باقیمانده سفره و ضایعات کشاورزی میسر است.
- تولیدات طیور بومی به‌عنوان محصول ارگانیک (که بدون استفاده از دارو پرورش‌یافته‌اند) در میان مصرف‌کنندگان مقبولیت بیشتری دارد.
- مزیت نگهداری و پرورش مرغ و خروس بومی در بستر، نسبت به نگهداری در قفس بیشتر است.
- گوشت مرغ و تخم‌مرغ دارای ارزش غذایی زیادی بوده و تأمین‌کننده پروتئین حیوانی روستاییان هست.
- تهیه محل و جایگاه برای پرورش مرغ، برای روستاییان بسیار آسان‌تر از فراهم کردن محل و جایگاه برای پرورش دیگر حیوانات اهلی هست.
سایر دلایل
- در شرایط زندگی عشایری که اغلب یخچال وجود ندارد، نگهداری تخم‌مرغ بسیار ساده‌تر از سایر منابع پروتئینی است. تخم‌مرغ‌های بی نطفه، در درجه حرارت معتدل، کیفیت خود را به مدت ۱۰ تا ۱۴ روز حفظ می‌کنند.
- گوشت مرغ به خاطر سهل‌الهضم بودن، می‌تواند غذایی مناسب برای افراد کهن‌سال یا بیمار روستایی باشد.
- نگهداری و پرورش مرغ و خروس بومی، به دلیل نیاز نداشتن به امکانات و تجهیزاتی که در پرورش مرغ‌های صنعتی مورداستفاده قرار می‌گیرند و نیز داشتن مقاومت بیشتر و سازگاری با اقلیم بومی، آسان‌تر است.
- خانوارهای روستایی فاقد زمین نیز، توانایی نگهداری از چند قطعه مرغ را با حداقل امکانات دارند.
- پرورش مرغ بومی و تولیدات آن، واحد تولیدی کوچکی را به وجود می‌آورد که نیاز به تکنولوژی خاصی ندارد.
- با نگهداری و پرورش طیور، خانوار روستایی به‌ویژه کودکان، با پرندگان، بیش‌ازپیش خو می‌گیرند و می‌تواند سرگرمی خوبی برای آنان باشد.
- انتخاب نژادهای تخم‌گذار ازنظر ظاهری، مرغ تخم‌گذار، سرحال، قوی پرتحرک و بسیار پرخور است. به‌تدریج که میزان تخم‌گذاری زیاد می‌شود، رنگ‌دانه‌های بدن، رو به کاهش می‌گذارد. جوجه‌های نژاد تخم‌گذار از ۴ تا ۶ ماهگی به تخم می‌آیند. به‌علاوه، جوجه‌خروس‌های این نژاد هم زودتر به بازار مصرف می‌رسند. حدود ۱۸ تا ۲۰ مرغ بومی تخم‌گذار، می‌تواند برای یک خانوار ۶ نفری، دست‌کم یک تخم‌مرغ به ازای هر نفر در روز تولید نماید.
راه‌های نگهداری و پرورش مرغ و خروس بومی
- استفاده از مرغ بومی تخم‌گذار.
- استفاده از تخم‌مرغ نطفه‌دار برای جوجه‌کشی.
- خرید جوجه یک‌روزه بومی مناسب از مراکز تأییدشده.
- خرید جوجه ۱ تا ۲ ماهه و پرورش آن‌ها. این روش، هرچند از روش‌های قبلی کمی گران‌تر است؛ اما مطمئن‌تر هست و برای بار اول پیشنهاد می‌شود (پرورش جوجه بومی یک‌روزه جوجه‌های یک‌روزه باید تا چند هفته اول در محلی گرم، نگهداری شوند. این محل معمولاً شامل یک منبع تولیدکننده گرما و یک سرپناه هست که دمای لازم را برای پرورش جوجه‌ها تأمین و حفظ می‌کند. منبع تولیدکننده گرما ممکن است برقی گازسوز یا نفتی باشد.)
ویژگی‌های محل نگهداری جوجه‌ها
به‌طورکلی در مورد محل نگهداری جوجه‌ها، با توجه به مناطق مختلف جغرافیایی، باید ۴ عامل عایق‌بندی، تهویه، منبع گرم‌کننده و منبع خنک‌کننده موردتوجه قرار گیرد.
دمای محل نگهداری جوجه‌های یک‌روزه در ابتدا باید حدود ۳۲ تا ۳۵ درجه سانتی پایه باشد.
با رشد و پردر آوردن، به‌تدریج نیاز آن‌ها به دمای محیط کاهش می‌یابد و باید کم‌کم دما را کاهش داد تا در ۹-۷ هفتگی به حدود ۲۲ درجه برسد.
برای رسیدن به رشد مطلوب، دسترسی به غذا در ساعات اولیه ورود جوجه‌ها اهمیت دارد.
ماه اول (به‌ویژه هفته اول)، زمان‌حساس در زندگی جوجه‌ها محسوب می‌شود. در روز اول تولد، ۱۲ تا ۲۴ ساعت نباید دان در اختیار جوجه قرارداد، چون باقیمانده زرده در بدن جوجه‌ها، برای تغذیه آن‌ها کافی است.
نگهداری و پرورش مرغ و خروس نیمچه بومی
در مورد پرورش نیمچه، می‌توان جوجه‌های ۶ تا ۸ هفته را از مراکز مورد تأیید خریداری کرد.
نگهداری این نوع گله پرورشی، آسان‌تر بوده و در مقایسه با پرورش جوجه یک‌روزه، زودتر به تولید محصول موردنظر (تخم‌مرغ) دست پیدا می‌کنید.
به‌طورمعمول بولت‌ها در سن ۲۰ تا ۲۴ هفتگی شروع به تخم‌گذاری می‌کنند.
حتماً پیش از سفارش و خرید جوجه، محل موردنظر برای نگهداری آن‌ها باید آماده شود. محل موردنظر ازنظر حضور حشرات، جوندگان، خزندگان و جانوران موذی بررسی و کنترل گردد.
برای هر ۱۰ جوجه، حدود یک مترمربع لازم است.
برای پولت‌ها (بعد از سن ۸ هفتگی) حدود دو برابر این مقدار، فضا موردنیاز هست (به ازای هر ۱۰ مرغ، حدود ۲ متر).
دست‌کم دو بار در هفته لانه مرغ‌ها و تجهیزات آن (آب‌خوری، دان خوری و غیره) تمیز شوند.
پیش از ریختن بستر در کف لانه‌ها، از خشک بودن کف لانه اطمینان حاصل شود.
ضخامت بستر باید در زمستان بیشتر بوده و تا حد ممکن خشک باشد.
استفاده از تخم نطفه‌دار برای جوجه‌کشی یکی دیگر از راه‌های بهره‌وری و پرورش مرغ بومی، تهیه تخم نطفه‌دار بومی از مراکز تأییدشده برای جوجه‌کشی هست. به این منظور دستگاه‌های جوجه‌کشی با اندازه‌ها و شکل‌های مختلف در بازار موجود هست.
بهتر است برای آغاز کار و پیش از تهیه دستگاه جوجه‌کشی، با کارشناسان امور دام جهاد کشاورزی مشورت شود.
دلایل ساخت جایگاه برای مرغ‌ها
- محافظت آن‌ها از باد، برف، باران، نور مستقیم خورشید و تغییرات شدید آب و هوایی.
- کنترل روشنایی و میزان نوردهی.
- جلوگیری از شکار شدن آن‌ها توسط دیگر حیوانات.
- محافظت و کنترل آسان‌تر جوجه‌ها.
- جلوگیری از تغذیه آن‌ها با غذا و آب‌های آلوده و کنترل غذا و آبی که به مرغ‌ها داده می‌شود.
- جمع‌آوری راحت‌تر تخم‌مرغ‌ها در جایگاه و کاهش آلودگی و شکستگی آن‌ها.
- پیشگیری از گسترش بیماری‌ها.
شرایط جایگاه برای نگهداری مرغ و خروس
- با توجه به نوع آب‌وهوا و امکانات روستا، جایگاه مرغ از آجر، سنگ، بلوک سیمانی و غیره ساخته شود.
- کف جایگاه باید از زمین بلندتر باشد. جنس کف آن سیمانی بوده و شیب ملایمی داشته باشد تا هم به‌راحتی شسته شود و هم آب در آن جمع نشود. شیب جایگاه باید به‌طرف پشت آن باشد.
- استفاده از کاه و کلش (پوشال) یا خاک‌اره به قطر ۵ تا ۱۵ سانتی‌متر در بستر جایگاه، (با توجه به فصل و دمای محیط) ضروری هست.
- دیوار و سقف جایگاه باید از موادی ساخته‌شده باشد که بدون هرگونه شکاف و خلل و فرجی باشد. در صورت امکان، بهتر است سیمان‌کاری شود.
- جایگاه نباید در محل بادگیر ساخته شود.
- جهت جایگاه باید طوری باشد که درب آن، به‌طرف جنوبی بوده و آفتاب داخل آن بتابد.
- جایگاه مرغ باید طوری ساخته شود که در زمستان گرم و در تابستان خنک باشد.
- برای مرغ‌ها چوب خواب در نظر گرفته شود تا در هنگام شب روی آن استراحت کننده.
مقدار فضای لازم برای نگهداری مرغ و خروس
در جایگاه باید فضای کافی برای مرغ‌ها فراهم باشد.
چنانچه تعداد زیادی مرغ در یک فضای کوچک نگهداری شوند، شروع به نوک زدن همدیگر خواهند کرد و اگر پرنده‌ای زخمی شود مشکل بیشتر شده، «خودخوری» رواج پیدا می‌کند و جوجه‌ها نسبت به مرغ‌ها به فضای کم‌تری نیاز دارند.
فضای مناسب برای جایگاه مرغ و خروس باید به شکل زیر باشد:
- ۵۰ جوجه را تا سن ۲ ماهگی می‌توان در ۶ مترمربع (۳ در ۲ متر) پرورش داد.
- ۱ مترمربع برای هر ۵ مرغ و خروس بالغ کافی است.
احداث فضای باز
در نظر گرفتن فضای باز در محوطه جلوی جایگاه برای مرغ‌ها لازم است تا بتوانند در آنجا فعالیت کنند و از هوای آزاد استفاده نمایند.
فضای باز باید با توری محصورشده باشد، بهتر است در قسمتی از آن سایه‌بان ساخته شود تا در روزهای بارانی مرغ‌ها را محافظت کند.
مساحت آن معمولاً ۲ برابر مساحت لانه است و برای هر چهار مرغ، ۲ مترمربع فضای آزاد لازم است.
کاشت بعضی از علوفه مثل جو و شبدر در محل گردش مرغ‌ها برای استفاده آنان مفید است.
نقش محل استراحت در نگهداری مرغ و خروس
چون برحسب غریزه، مرغ‌ها عادت دارند درجاهای بلند استراحت کنند، نصب چوب خواب در آشیانه بسیار مفید است. اینکار باعث می‌شود که مرغ‌ها از نشستن بر روی ظروف آب‌خوری و دان خوری خودداری کنند. درنتیجه این ظروف کم‌تر در معرض آلودگی به مدفوع قرار می‌گیرند.
ضخامت چوب در حدود ۳ سانتی‌متر، طول آن به ازای هر مرغ ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر و ارتفاع «برای جوجه‌ها ۴۰ سانتی‌متر» و «برای مرغ» بالغ‌بر۹۰ سانتی‌متر است.
محل تخم‌گذاری (لانه) مرغ
وجود محل تخم‌گذاری کافی، باعث افزایش تعداد و حفظ کیفیت تخم‌مرغ‌ها می‌شود. همچنین جمع‌آوری تخم‌مرغ‌ها راحت‌تر شده و آلودگی و شکستگی آن‌ها به حداقل نمی‌رسد.
لازم است در یک قسمت جایگاه، محلی برای تخم‌گذاری مرغ‌ها در نظر گرفته شود.
کف محل تخم‌گذاری باید پوشال بوده و طوری باشد که جمع‌آوری تخم‌ها به‌راحتی انجام شود.
برای هر ۴ تا ۶ مرغ تخم‌گذار، یک لانه برای تخم‌گذاری در نظر گرفته شود به‌طوری‌که هر مرغ به‌راحتی بتواند داخل لانه شده و از آن خارج گردد.
پیشنهاد می‌شود عرض کف لانه حدود ۳۵ سانتی‌متر و «طول آن ۳۵ سانتی‌متر» در نظر گرفته شود.
بهتر است ارتفاع لانه از زمین، حدود ۶۰ سانتی‌متر باشد.
جنس لانه‌ها می‌تواند فنری یا چوبی باشد.
سقف لانه محکم و شیب‌دار ساخته شود تا از پریدن و نشستن مرغ‌ها بر روی آن پیشگیری شود.
نقش بهداشت جایگاه در نگهداری مرغ و خروس
جمع‌آوری فضولات مرغ‌ها از جایگاه‌ها، از شیوع بسیاری از بیماری‌ها جلوگیری می‌کند.
پس لازم است هر ۷ تا ۱۰ روز یک‌بار، فضولات درون جایگاه‌ها جمع‌آوری‌شده، کف جایگاه تمیز شود و بستر کف جایگاه نیز تعویض گردد.
شستشو و ضدعفونی مداوم وسایل مرغداری را هرگز نباید فراموش کرد.
هر ۱۰ روز یک‌بار باید آب‌خوری‌ها و دان خوری ها را خوب شست و با مواد مناسب ضدعفونی کرده در جایگاه‌هایی که به‌صورت دوره‌ای در آن مرغ پرورش داده می‌شود، باید بعد از پایان دوره پرورش و خالی شدن آن‌ها، سقف، دیوارها و کف جایگاه را ضدعفونی کرد.
جایگاه‌هایی که به‌طور دائمی در آن‌ها مرغ نگهداری می‌شود، هر یک ماه تا ۴۵ روز یک‌بار باید ضدعفونی شوند.
برای ضدعفونی جایگاه می‌توان از آب‌آهک ۵ درصد (۵ کیلو آهک در ۱۰۰ لیتر آب) و یا محلول‌های ضدعفونی‌کننده موجود در داروخانه‌های دامپزشکی استفاده کرد.
هنگام استفاده از این محلول‌ها باید به دستور تهیه و مصرف آن‌ها توجه شود.
هرگز به‌طور مداوم نباید از یک ماده ضدعفونی استفاده کرد.
مواد ضدعفونی‌کننده باید از دسترس کودکان دورنگه داشته شود و حتی در مسیر حرکت ماکیان و دام‌ها نیز قرار نگیرد.
تغذیه مرغ بومی
کلیه‌ی احتیاجات مرغ‌های بومی روستاها تا حد امکان از همان منابع موجود در روستا یا منطقه تأمین خواهد شد، چنانچه در منطقه، موادی موجود باشد که با انجام فرایندهای ساده (مانند سیلو کردن، خرد کردن و تبدیل کردن) یا مازاد و ضایعات کارخانه‌هایی که در منطقه وجود دارد (مانند بوجاری و شالی‌کوبی) و یا گیاهان غیر مثمر جهت تکمیل دان بتواند مورداستفاده تغذیه مرغ بومی قرار گیرد، در تغذیه آن‌ها گنجانیده خواهد شد.
به‌طورکلی هدف اصلی از جیره غذایی مرغ‌های بومی، استفاده از منابع داخل روستا (بدون استفاده از نهاده‌های دامی وارداتی) هست.
یکی از خصوصیات برجسته مرغ‌ها بومی عادت داشتن به شرایط تغذیه‌ای در روستا است.
این مرغ‌ها می‌توانند ۳۰ تا ۴۰ درصد غذای خودشان را از طریق چرای آزاد و بقیه آن را با غذای دستی تأمین کنند برای اینکه مرغ بومی تولید خوبی داشته باشد، باید تغذیه مناسب همراه با تأمین نیازهای غذایی انجام گیرد.
خوراک مرغ بومی متشکل از ضایعات کشاورزی، اضافه و دورریز غذای روستاییان، اعلان علوفه و سبزی‌ها و جانداران ریز مانند بعضی از کرم‌ها و حشرات هست که می‌توان با اضافه کردن مقداری مکمل غذایی، کیفیت غذایی آنان را بالا برد دانه‌های شکسته و نامرغوب که از بوجاری گندم و جو به دست می‌آیند، سبوس گندم و برنج تفاله‌های گیاهان زراعی، آشغال سبزی‌ها و گیاهان علوفه‌ای نیز غذای خوبی برای مرغ‌ها هستند.
نکته مهم
در ضمن نباید فراموش کرد که مرغ‌ها و خروس‌ها باید همیشه به‌طور یکسان تغذیه شوند.
در پرورش به‌صورت چرای آزاد، معمولاً مرغ‌ها تا حدودی کلسیم موردنیاز خود را از خاک تأمین می‌کنند.
امروزه غذاهای آماده که توسط شرکت‌های معتبر خوراک دام و طیور تهیه می‌شوند و در داروخانه‌های دامپزشکی موجود هستند، تقریباً تمام مواد موردنیاز ماکیان را دارا هستند.
در صورت نیاز، علاوه بر غذاهای رایج در منطقه، مقداری هم از این نوع غذاها و جیره‌های آماده در اختیار طیور قرار دهید.
در فصل‌های گرم سال، برای تحریک مرغ‌ها به خوردن، ضمن دادن غذا در ساعات خنک شبانه‌روز، می‌توان با افزودن مقداری آب به خوراک، آن را به‌صورت آماج درآورد. به ازای هر مرغ ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متر دان خوری ناودانی و یا ۵ سانتی‌متر دان خوری آویز لازم است.
سخن پایانی
به پایان مقاله روش‌های نگهداری و پرورش مرغ و خروس رسیدیم؛ امیدواریم از خواندن این مقاله لذت برده باشید.
همچنین اگر قصد خرید و فروش انواع پرندگان خانگی را دارید، سایت و یا اپلیکیشن واسط کالا بستری امن و راحت برای انجام اینکار است.
نخ دور زبون جوجه مرغ من گیر کرده نمیتونه عپغدا بخوره چیکار کنم
داریم به مرحله ایی از اقتصاد می رسیم که همه به روستاها و دام پروری برگردیم.
نگهداری مرغ و خروس توی خونه هم از نظر استفاده از گوشت و تخم مرغ خیلی خوبه و هم اقتصادیه