انواع بسیاری بز در ایران وجود دارند که معمولاً نژادشان به‌صورت غیرارادی باهم ترکیب‌شده‌اند. بز به دلیل کوچک بودن و نیز داشتن توانایی تولید شیر و الیاف در ایران بیشتر از اینکه به‌صورت صنعتی پرورش داده شود، به شکل حیوانی خانگی و غیر صنعتی پرورش داده می‌شود.
نخستین شواهد از اهلی سازی بز در جهان متعلق به منطقه گنج دره کرمانشاه ایران است (حدوداً ده هزار سال قبل از میلاد) که نشان‌دهندهٔ پرورش سازمان‌یافتهٔ این حیوان است. گونه‌های والد Capra hircus aegagrus (نام علمی بز)است که هنوز به‌طور وحشی (بز کوهی) از ترکیه تا بلوچستان یافت می‌شود.
آنچه در ادامه می‌خوانید
گونه‌های بز در ایران
انواع گونه‌های اهلی بز در ایران در کل به‌طور سازمان‌یافته موردمطالعه قرار نگرفته‌اند و تلاشی در جهت بهبود ژنتیکی آن‌ها هم صورت نگرفته است. به نظر می‌رسد همگی به یک نوع تعلق داشته باشند، و شاخ‌های شمشیر گونه داشته باشند. مقطع آن دراز یا قدری مقعر است و پشم بلند سیاه یا به‌ندرت قهوه‌ای تیره‌ای دارد.
واریاسیون‌های اصلی منطقه‌ای، که بازتاب‌دهندهٔ محیط زیست آن‌ها (استپ یا کوه) هستند، درازی مو رنگ‌بندی سر و سم و فرم و درازی گوش‌ها و الی‌آخر هستند. وجود بزهای گونهٔ آنکارا در ایران و افغانستان محتمل است ولی جایی ثبت‌نشده است.
جمعیت بزها در جهان حدود ۶۶۶ میلیون رأس و در ایران حدود ۲۰ میلیون رأس تخمین زده‌شده است. این ارقام به‌وضوح اهمیت بز در جهان و ایران را نشان می‌دهند. درواقع، گرچه این حیوان در بازار ایران کمتر از گوسفند ارزش دارد، در تمامی نواحی که از دامداری امرارمعاش می‌کنند به دلیل گسترهٔ محصولاتش و آسانی نگهداری بسیار موردتوجه است.
بزها چیزهایی را می‌خورند که گوسفند نمی‌تواند بخورد، حتی در اراضی تعریف‌نشدهٔ حومهٔ شهرها، و نقش غیرقابل‌انکاری در مسیر سازی دارند. بدین ترتیب برای فقرا در ایران و افغانستان و بسیاری دیگر از مناطق خشک مانند آفریقا، بز نقشِ هم گاو و هم گوسفند را ایفا می‌کند.
بر اساس مقاله‌ای از آقای ولی زاده ، بزهای ایرانی با توجه به اهمیت محصولات یا رنگ ، نژاد و غیره به‌خوبی گروه‌بندی نمی‌شوند، گرچه بیش از ۲۰ نژاد بز در ایران به رسمیت شناخته‌شده است ، اما مهم‌ترین انواع بز در ایران به شرح زیر می‌باشند:
بز نژاد تالی یا سهلی
- پراکنش بز تالی: استان هرمزگان مخصوصاً شهرستان‌های میناب، بندرلنگه، بندرعباس، بندر خمیر و جزایر قشم
- جمعیت: کمتر از نصف بزهای استان هرمزگان از این نژاد هستند. جمعیت بزهای تالی در این استان زیاد است به‌طوری‌که تنها جمعیت بزهای تالی در چند شهر و جزایر قشم ۴۰۰ هزار رأس است.
ویژگی‌های ظاهری بز تالی
- دست و پای ظریف
- رنگ بدن: قهوه‌ای سوخته تا روشن
- گوش‌های کوچک
- پوشش مویی کوتاه و براق
- فاقد شاخ
ویژگی تولیدی بز تالی
- میانگین طول دوره شیردهی: ۱۲۰ روز
- میانگین میزان تولید شیر در یک دوره شیردهی:۱۰۰ لیتر
- وزن تقریبی در هنگام تولد: ۲٫۵ کیلوگرم
- میانگین وزن در زمان شیرگیری: ۱۰ کیلوگرم
- وزن تقریبی در هنگام بلوغ: ۳۰ کیلوگرم
- درصد دوقلوزایی: ۲۷ %
بز نژاد مرخز
مرخر این نژاد کوچک از انواع بز در ایران ، در مناطق غربی و شمال غربی ایران و در نزدیکی مرزهای ترکیه و عراق توزیع می‌شود. آن‌ها الیاف موهر کاملاً ریز و با رنگ‌های مختلف به‌عنوان‌مثال سفید ، طلایی ، قهوه‌ای ، خاکستری و حتی سیاه تولید می‌کنند. متوسط تولید موهر حدود ۰.۶ کیلوگرم در سال است. این نوع الیاف گران است و عمدتاً صادر می‌شود.
بزهای مرخر حیواناتی حاصلخیز است که بچه‌های دوقلوی آن‌ها بیش از ۳۰٪ است. اعتقاد بر این است که بزهای آنقورا از این نژاد بز تشکیل‌شده‌اند. بزهای آنقورا در یک رنگ ظاهر می‌شوند که به رنگ سفید تا نقره‌ای است ، اما بزهای مرخردر رنگ‌های مختلف طبیعی موهر را تولید می‌کنند که از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این نوع بز است.
- پراکنش بز مرخز: استان‌های کرمانشاه، آذربایجان غربی، کردستان و استان‌های کردنشین ترکیه و عراق بیشترین تمرکز جمعیت این بزهاست. درگذشته تعداد این بزها بسیار بیشتر از جمعیت فعلی آن‌ها بوده است.
- جمعیت نژادی: حدوداً ۲۴۰۰۰ رأس
ویژگی‌های ظاهری بز مرخر
- پاهای باریک و کوتاه
- رنگ بدن: موی این بز بیشتر به رنگ قهوه‌ای روشن تا تیره بوده و گاهی سفید یا نباتی، سیاه و شکلاتی است. عشایر کرد لباس‌های محلی خود را از موی قهوه‌ای این دام‌ها می‌سازند. رنگ قهوه‌ای این بزها نیازی به رنگ ریزی مجدد ندارد و رنگ سفید موی این بز ازنظر صنعتی باارزش‌تر است زیرا خاصیت رنگ‌پذیری دارد.
- جثه کوچک
- پوزه باریک بوده و در قسمت صورت کرک دیده نمی‌شود. کمی کرک در قسمت پیشانی این نژاد معمولاً وجود دارد.
- اندازه سر متوسط و مثلثی شکل
- رنگ چشم متنوع بوده و حدقه چشم برجسته است.
- گردن پوشیده از کرک و کوتاه
- بز نر و ماده این نژاد شاخ‌دار است. شاخ بز نر مرخز ضخیم و پیچشی و شاخ بز ماده آن باریک و با پیچش ملایم است.
- به‌جز صورت تمام بدن پوشیده از کرک است.
- سینه کم‌عمق و پشت صاف
ویژگی تولیدی بز مرخر
- میانگین طول دوره شیردهی: ۱۹۶ روز
- مقدار تولید شیر در یک دوره شیردهی:۱۵۰ لیتر
- وزن در زمان تولد: ۲٫۶ کیلوگرم
- وزن تقریبی در زمان شیرگیری: ۱۵ کیلوگرم
- وزن در دوران بلوغ: ۴۰ کیلوگرم
- درصد دوقلوزایی: ۳۳ %
- درصد چربی شیر: ۴٫۵ %
بز نژاد نجدی
بز نجدی یکی از مشهورترین انواع بز در ایران است که با نژادهای دیگر آمیختگی زیادی پیداکرده است.
- پراکنش بز نجدی: استان خوزستان
- جمعیت نژادی: بیش از ۱۷۰۰۰۰۰ رأس بز در استان خوزستان
ویژگی‌های ظاهری بز نجدی
- دست‌وپا بلند و باریک
- رنگ بدن: اغلب قهوه‌ای تیره و گاهی زرد آهویی یکدست تا سفید
- پوستی براق و لطیف با موهای کوتاه
- گوش‌های عریض و افتاده
- سری باریک با نیمرخی صاف و دو منگوله زیر گردن
- معمولاً یک خط سیاه از قسمت پشت سر تا نوک دم این بزها دیده می‌شود.
- بز نر و ماده نجدی در انواع شاخ‌دار و بی شاخ دیده می‌شوند اما به‌طورکلی بزهای نجدی شاخ‌دار بیشتر از بزهای نجدی بدون شاخ است.
ویژگی‌های تولیدی بز نجدی
- میانگین طول دوره شیردهی: ۲۰۰ روز
- میانگین میزان تولید شیر در یک دوره شیردهی:۱۸۰ لیتر
- وزن تقریبی در هنگام تولد: ۳ کیلوگرم
- میانگین وزن در زمان شیرگیری: ۱۲ کیلوگرم
- وزن تقریبی در هنگام بلوغ: ۳۴ کیلوگرم
- درصد دوقلوزایی: ۴۶ %
- درصد چربی شیر: حدود ۴ %
بز نژاد کرکی رائینی
این نوع بز از انواع بز در ایران ، به دلیل تولید الیاف ریز کشمیری با قطر متوسط در حدود ۱۸-۲۰ میکرون مشهور است. متوسط تولید خام کشمیر توسط بزهای بالغ رائنی در حدود ۱ کیلوگرم در سال است که بسیار زیاد است. متوسط وزن بدن این نوع بز بین ۳۰-۳۵ کیلوگرم است.
بزهای Raeni همچنین ازنظر توانایی زنده ماندن در مناطق خشک و مناطق گرمسیری استان‌های مرکزی مانند کرمان و یزد دارای اهمیت هستند.
- پراکنش بز رائینی: کوه‌های خبر در بافت منطقه اصلی پرورش این بز بوده است اما در زمان قشلاق عشایر این بز به مناطق گرمسیری و جنوب کرمان نیز برده شده و هم‌اکنون پرورش داده می‌شود.
- جمعیت نژادی: حدوداً ۳۳۰۰۰۰۰ رأس
ویژگی‌های ظاهری بز کرکی رائینی
- رنگ بدن: این بز اغلب به رنگ سفید و پوشیده از کرک و مو دیده می‌شود. این نژاد در بعضی‌اوقات به رنگ‌های دیگری چون سفید، قهوه‌ای، سیاه و ترکیبی از رنگ‌های فوق به‌صورت ابلق و یا ابرش نیز دیده‌شده است.
- غالباً شاخ‌دار هستند. بز نر رائینی شاخ ضخیم و تا حدودی پیچیده و بز ماده آن شاخ ظریف و باریک دارد. شاخ‌های این بز معمولاً خمیده هستند.
- گردن اغلب کوتاه و پوشیده از کرک و موست. کرک این ناحیه زودتر از کرک دیگری نواحی بدن این بز می‌ریزد.
- ۳۰ درصد بدن این بز از کرک و ۷۰ درصد از مو پوشیده شده است.
- دارای پستان‌هایی قیفی شکل، نرم و اسفنجی
- گوش‌هایی متوسط
- طول الیاف کرک بز رائینی ۲۳ تا ۳۰ سانتی‌متر است.
- دارای دمی پوشیده از مو است که معمولاً به رنگ سفید، رنگ‌های نقره‌ای و یا ترکیبی از رنگ‌های سیاه و مخلوط با قهوه‌ای دیده می‌شود.
ویژگی‌های تولیدی بز کرکی رائینی
- متوسط طول دوره شیردهی: ۱۵۰ روز
- میزان تولید شیر در یک دوره شیردهی:۵۰ لیتر
- وزن در هنگام بلوغ: ۳۲ کیلوگرم
- درصد دوقلوزایی: ۳ %
- درصد چربی شیر: حدود ۴ %
- میانگین تولید کرک سالیانه: ۰٫۵ کیلوگرم
بز نژاد خلخالی
- پراکنش بز خلخالی: دشت مغان و شهرستان خلخال و بخش‌هایی از استان آذربایجان شرقی
- جمعیت نژادی: حدوداً ۱۰۰۰۰ رأس
ویژگی‌های ظاهری بز خلخالی
- رنگ بدن: سیاه و گاهی روشن است.
- پوشش بدن بز خلخالی از موهای بلند و ضخیم است.
- گوش‌های پهن و کوتاه
ویژگی‌های تولیدی بز خلخالی
- میانگین تولید شیر در یک دوره شیردهی:۱۳۰ لیتر
- وزن در هنگام بلوغ: ۴۰ کیلوگرم
بز نژاد بلوچی
• پراکنش: تمام بخش‌های استان سیستان و بلوچستان
• جمعیت: بیش از ۱۶۵۶۰۰۰ رأس
ویژگی‌های ظاهری بز بلوچی
- رنگ بدن: رنگ این بز از انواع بز در ایران اغلب سیاه، قهوه‌ای و سفید است.
- جثه بزرگ که درنتیجه آن بز بومی سیستان و بلوچستان در شرایط مساعد توان بالایی در تولید شیر خواهد داشت.
- بزهای نر اغلب دارای شاخ و بزهای ماده فاقد شاخ هستند.
- این بزها موی زیادی دارند و قسمت زیر گلو مویی به‌عنوان ریش دارند. روی پیشانی این بزها نیز دسته مویی یعنی همان کاکل قرارگرفته است.
- دست‌وپا پوشیده از مو
- نیم‌رخ سر صاف و مستقیم بوده ستون فقرات راست است.
ویژگی‌های تولیدی بز بلوچی
- میزان تولید شیر روزانه: ۱٫۵ لیتر
- وزن در هنگام بلوغ: ۳۰ کیلوگرم
- درصد دوقلوزایی: ۳۰ %
- میانگین تولید کرک سالیانه: ۰٫۷۵ کیلوگرم
انواع دیگر بز در ایران به نام‌های عدانی، ممسنی و یزدی (نادوشان) مشهورند. دو نوع دیگر از بزهای وارداتی که پرورش‌دهندگان مجرب بز این روزها به پرورش و نگهداری آن‌ها علاقه‌مند شده‌اند، بزهای سانن و آلپاین می‌باشند. پرورش این بزها به هدف استفاده از شیر آن‌ها بسیار سودآور است.
سخن پایانی
در این مقاله انواع بز در ایران را به شما معرفی و مشخصات هر کدام را بررسی کردیم. امیدوارم که این مقاله برای شما مفید بوده باشد.
شما می‌توانید با مراجعه به سایت و یا اپلیکیشن واسط کالا، انواع حیوان خانگی یا وسایل دست دوم و نو را با ثبت رایگان آگهی خرید و فروش کنید.
منابع: