اسب نژاد خزری گونه‌ای از اسب است که جثهٔ کوچکی دارد. این نژاد، بومی شمال ایران است. قد آن از ۹۱ سانتی متر تا ۱۱۷ سانتی متر متغیر است. اگرچه قد آن‌ها کوتاه است ولی جز اسب‌های مینیاتوری (پونی) دسته بندی نمی‌شوند. جثه، خلق و خو و طرز راه رفتن این اسب نیز به اسب‌های مینیاتوری شباهتی ندارد، بلکه مانند اسب‌های بزرگ است. باورها بر این است که این اسب در قرن هفتم میلادی از دیده‌ها ناپدید شده است؛ اما در سال ۱۹۶۵ به طور ویژه‌ای شناخته شد. درواقع به نظر می‌رسد این اسب در میان مردم بوده است اما در آن سال توسط یک پرورش دهندهٔ اسب شناسایی شد. لوییز فیروز که یک آمریکایی ساکن ایران بود، این اسب را شناسایی کرد. در سال ۲۰۱۱ بقایای یک اسب خزری در منطقهٔ گوهر تپهٔ ایران کشف شد. قدمت این بقایا به ۳۴۰۰ سال قبل از میلاد بازمی‌گردد.
اسب نژاد خزری ویژگی‌های اسب نژاد خزری
اسب‌های خزری سر کوتاه و کوچک، چشمانی درشت و گوش‌های کوچکی دارند و پوزه آن‌ها کوچک است. همچنین این نژاد سوراخ‌های بینی بزرگی دارد و بینی‌اش در پایین سرش قرار دارد. به طور کلی بدنشان باریک است. با گردنی ظریف، شانه‌هایی شیب دار، پشتی صاف. این نژاد دارای پاها و سم‌های قوی است و سم‌ها بیضی شکل هستند. برخلاف قد کوتاهش، اسب نژاد خزری شبیه به اسب عرب است.
لوییز فیروز اسب‌های خزری را مهربان، باهوش و راغب توصیف کرده است. آن‌ها سرزنده، نجیب و بخشنده هستند و خساستی ندارند؛ حتی کودکان نیز می‌توانند سوار آن‌ها شوند. بر خلاف اندازهٔ کوچکشان، پرش‌های خیلی خوبی دارند. بر اساس علم مورفولوژی و فنوتیپ مانند اسب‌های بزرگ هستند اما در گذشته به آن‌ها اسب مینیاتوری (پونی) گفته می‌شد. اسب‌های خزری، اسب‌های سرسختی هستند. پاهای آن‌ها به قدری قوی است که به ندرت نیاز به نعل دارد، مگر اینکه به طور مداوم روی زمین‌های سخت و سنگی کار کنند. رنگ‌های اسب خزری کهربایی، خاکستری، مشکی، خاکی یا فندقی است. تعداد کمی از آن‌ها لکه‌های سفیدی برروی سر و پاهای خود دارند.
ژنتیک و فنوتیپ
برخی از کارشناسان این نژاد را جدا از دسته بندی چهارگانه اسب‌های اجدادی طبقه بندی می‌کنند. در واقع اسب‌های اجدادی اسب‌های شمال اروپا، استپ شمالی، استپ جنوب و مدیترانه‌ای هستند. اگر اسب نژاد خزری جزو این دسته بندی نباشد، پیوند قوی‌ای با اسب‌های باستانی دارد و جزو نادرترین اسب‌های جهان در کنار اسب شوالسکی و آخال‌تکه قرار می‌گیرد. تحقیقات نشان می‌دهد که اسب‌های خزری و ترکمن می‌توانند اجداد نژادهای اسب شرقی باشند. این نژاد بومی مناطق کوهستانی شمال ایران است و این نشان از سرسختی، چالاکی و تنومندی آن دارد.
تفاوت اسب نژاد خزری با سایر نژادها
اگر جثهٔ ریز و تناسب بدنی فوق‌العادهٔ منطبق با آن (که منحصراً در خزری دیده می‌شود) را فاکتور بگیریم و آن را با سایر نژادهای اسب جهان مقایسه کنیم، هشت تفاوت محسوس قابل مشاهده است (تعدادی از این ویژگی‌ها در اسب عرب نیز دیده می‌شود):
یکپارچه بودن استخوان آهیانه در خزری به وجود شکل برجسته پیشانی و تفاوتی بارز در طول آن شده است. استخوان آهیانه در خزری سقف سر را تشکیل دادها و با توقفی کوتاه در قسمت پل تا پشت جمجمه امتداد دارد. بدین ترتیب خزری فاقد ستیغ آهیانه است.
در محلی که در سایر نژادها امکان دارد دندان گرگی وجود داشته باشد در خزری دندان آسیای اضافی وجود دارد. این دندان اضافی در ۲ و به روایتی در ۵ سالگی می‌افتد.
نوک استخوان کتف باریک‌تر و قائدهٔ آن پهن‌تراست.
استخوان‌های ساق بلندتر و باریک‌ترند.
شش مهره اول ستون مهره‌ها بلندتر از حد معمول هستند و درنتیجه جدوگاه اسب خزری بلندتر و کمرش صاف‌تر است.
سم باریک‌تر و بیضی‌شکل بوده و به ندرت نیاز به نعل‌بندی دارد. سم‌ها در جلو و عقب هم‌شکل هستند.
قورباقه سم، مثل سایر اسب‌ها مشخص و برجسته نیست.
تفاوت‌هایی در هموگلوبین خون خزری مشاهده شده و آن را در طبقه‌بندی به عنوان صفتی منحصر به نژاد خزری قرار داده است.
پیشینه اسب‌های خزری
قدیمی‌ترین نمونه از این نژاد در سال ۲۰۱۱ در یک گورستان کشف شد که قدمت آن به ۳۴۰۰ سال قبل از میلاد بازمی‌گردد. این بقایا از حفاری‌های باستان شناسی در گوهر تپهٔ استان مازندران در شمال ایران بین شهرهای نکا و بهشهر کشف شدند. نقاشی‌هایی از زمان‌های قدیم از این اسب وجود دارد که آن‌ها را در حال کشیدن ارابه نشان می‌دهد. اولین منابعی که اسب‌های خزری را ثبت کرده‌اند به ۶۰۰ سال قبل از میلاد بازمی‌گردند. در زمان قدیم پادشاهان ایرانی از این اسب استفاده می‌کردند. آن‌ها این نژاد را به دلیل سرعت و قدرت زیادشان پرورش می‌دادند.
پیشینه اسب‌های خزری اسب‌های خزری نوادگان اسب‌های باستانی!
ارابهٔ چهار اسب گنجینه‌ای است که از دوران هخامنشیان به جا مانده است. این ارابه در کشور تاجیکستان یافت شده است ولی ظاهراً در مرکز فارس ساخته شده است. این گنجینه یک ارابهٔ طلایی کوچک با چهار اسب است که در گنجینهٔ آمودریا یافت شده است و هم اکنون در موزهٔ بریتانیا نگه داری می‌شود. احتمالاً نمونهٔ کوچکی از ارابه‌هایی است که سرعت بالایی داشته‌اند چرا که ارتفاع چرخ‌ها بیشتر از اسب‌ها است و قد اسب‌ها نیز کوچک‌تر از دو مسافر ارابه است. نیل مک گرگور این ارابه را به یک فراری یا پورشه در بین خودروها تشبیه کرده است.
برجستگی‌های پلکان‌های عظیم تخت جمشید نقش‌هایی از اسب‌ها را نشان می‌دهد. این نقوش می‌توانند مربوط به داستان لیدیای ترک باشند و اندازهٔ اسب‌های این نقوش شبیه به اندازهٔ چهار اسب ارابهٔ طلایی است. اسب‌های این نقوش اسکلت‌هایی مشابه به ساختار استخوانی اسب‌های خزری یافت شده در همدان دارند. بعد از حملهٔ مغول‌ها و نابودی کتابخانه‌ها و بناها اسب‌های خزری از تاریخ ناپدید شدند. تقریباً تا بعد از ۷۰۰ سال بعد از میلاد هیچ اشاره‌ای به آن نشده است. تا سال ۱۹۶۵ دانشمندان آن زمان معتقد بودند که این اسب‌ها منقرض شده‌اند. اکنون فرض بر این است که اسب‌های خزری نوادگان اسب‌های باستانی باشند.
نمونه‌های کشف شده از سال ۱۹۶۵ عمدتاً متعلق به کشاورزان بوده است و این نژاد به طور اختصاص پرورش نیافته است.
شناسایی این نژاد توسط لوییز فیروز
ابتدا تصور می‌شد که اسب خزری یک نمونه از اسب‌های پونی است. اسب خزری در سال ۱۹۶۵ توسط خانم لوییز فیروز که یک آمریکایی ساکن ایران بود شناسایی شد. لوییز فیروز در حالی که در جست‌وجوی اسب کوچک برای سوارکاری بچه‌ها بود این اسب را شناسایی کرد. او در شهر آمل بود که یک اسب کهربایی را دید که در حال کشیدن یک گاری بود. جثهٔ اسب همانند جثهٔ یک اسب پرورش یافتهٔ شرقی بود. او این اسب را خرید و نام آن را «استاد» و فامیل آن را «پروفسور» گذاشت.
بعد از این شناسایی فیروز گفت: این اسب کوچک یک زیبایی و ظرافت خاصی داشت که به اسب‌های مینیاتوری شباهت نداشت. اگرچه اسب‌های مینیاتوری هم قد کوتاه هستند، اما در اثر شرایط سخت آب و هوایی و غذایی نژادشان کوچک شده است. چرا یک اسب مینیاتوری در سواحل نسبتاً سرسبز و معتدل خزری باید زندگی کند؟ آیا اصلاً پیشینه‌ای از اسب‌های مینیاتوری در ایران وجود داشت؟ این سؤالان باعث تحقیقاتی در بهار سال ۱۹۶۵ میلادی شدند تا مشخص شود تعداد و پیشینهٔ اسب‌هایی با این اندازهٔ کوچک در ایران چقدر است؟ فیروز به پرورش هفت مادیان (اسب ماده) و ۶ نریان (اسب نر) در مدرسهٔ اسب سوارکاری خودش در نوروزآباد مشغول شد. او اسم آن‌ها را کاسپین (خزری) نهاد به دلیل اینکه آن‌ها را در منطقهٔ خزری یافته بود. اسب‌ها بسیار مورد توجه بچه‌ها بودند.
تاسیس انجمن اسب سلطنتی
در سال ۱۹۶۶ فیروز شروع به نوشتن کتاب تبارنامه برای اسب‌های ایرانی کرد. این کتاب در سال ۱۹۷۳ به شاه ایران فروخته شد و شاه که به این اسب علاقه‌مند شده بود؛ انجمن اسب سلطنتی را در نوروزآباد تأسیس کرد. در اواخر سال ۱۹۶۵ فیروز به ویرجینیا رفت تا به ملاقات خانواده‌اش برود. در آنجا او کاتلین مک کورمیک را ملاقات کرد و داستان اسب خزری را برای او تعریف کرد و عکس‌هایی از اسب‌های نوروزآباد را به او نشان داد.
آن‌ها تصمیم گرفتند که یک اسب نژاد خزری را به آمریکا صادر کنند. مک کورمیک از داخل عکس‌ها اسبی به نام «جهان» را انتخاب کرد. در ماه آوریل ۱۹۶۶ ویلیام ام سنترو جهان را در یک گردش چهار روزه به نیویورک برد. صادر کردن جهان به آمریکا تجربهٔ دشواری بود زیرا فقط یک برنامهٔ تولید نژاد کوچک در آمریکا ایجاد شده بود و برنامهٔ واردات مادیان‌ها به حالت تعلیق درآمده بود. در سال ۱۹۷۵ یک اسب خزری دیگر از ایران به ونزوئلا صادر شد.
تاسیس انجمن اسب سلطنتی صادرات اسب‌های خزری به خارج از ایران
بعد از جنگ ایران و عراق، وزارت کشاورزی ایران از لوییز دعوت کرد تا از بین چندین اسب، اسب‌های خزری را شناسایی کند و نتیجه ۶ اسب خزری بود. در سال ۱۹۹۴ هفت اسب از این اسب‌ها به انگلستان و در سال ۱۹۹۵ چندین خزری دیگر از انگلیس، استرالیا و نیوزلند به آمریکا صادر شدند. لوییز به بعد از مرگ همسرش محل نگهداری اسب‌های خود را به وزارت کشاورزی ایران فروخت. وزارت کشاورزی ایران برنامه‌های اصلاح و تحقیقات لوییز را ادامه داد. لوییز در ماه مه سال ۲۰۰۸ درگذشت. اگرچه اسب نژاد خزری به عنوان اسب نادر باید در نظر گرفته شود، اما تلاش‌های مشترک پرورش دهندگان اسب در سراسر جهان باعث ایجاد نژاد در اسکاندیناوی و سایر مناطق اروپا و استرالیا و نیوزیلند و ایالت متحده شده است.
در دی‌ماه سال ۱۳۹۰ خورشیدی مجتمع نگهداری ذخایر ژنتیکی اسب خزری در رشت توسط سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج وزارت جهاد جمهوری اسلامی ایران افتتاح شد. چهارمین اجلاس جهانی اسب خزری پس از آمریکا، انگلستان و در ایران در پنجاهمین سالگرد معرفی اسب خزری، در شهر رشت و استان گیلان خاستگاه اولیهٔ این اسب از شانزدهم تا هجدهم شهریور سال ۱۳۹۴ برگزار شد. از سال ۱۳۸۰ خورشیدی وزارت جهاد کشاورزی همه‌ساله به طور منظم جشنوارهٔ ملی با عنوان زیبایی اسب خزری در شهرهای مختلف گیلان برگزار می‌کند.
اسب‌های خزری در انگلستان
علاقهٔ خاندان سلطنتی انگلیس به این نژاد منجر به تأسیس انجمن سلطنتی اسب خزری شد و به این ترتیب پرورش این نژاد در خارج از ایران نیز صورت گرفت. کشور انگلستان ۷۰۰ نمونه اسب خزری دارد که حدود ۴۰ سال قبل آن‌ها را از ایران بردند و در آنجا اقدام به پرورش این اسب کردند. و با بیان اینکه اجداد کلیهٔ اسب‌های شرقی اسب خزری است، به رغم اینکه اسب خزری نژاد بومی این منطقه است در کل استان گیلان تنها ۶۰ رأس از این نژاد شناسایی شده است. از آنجایی که این اسب قابلیت فراوانی در سوارکاری و پرش استثنایی دارد، مورد توجه محافل اقتصادی و ورزشی دنیا قرار گرفته است. نژاد ترکیبی این اسب نیز با نام (English-caspian horse) در انگلستان به ثبت رسیده است و انگلیسی‌ها به نحوی سعی کردند مالکیت معنوی و مادی آن را در اختیار بگیرند.
اسب‌های خزری در انگلستان موارد استفاده از این نژاد
این اسب‌ها عمدتاً در شهرهای آمل، بابل، شاهی و رشت که در شمال ایران هستند، استفاده شده‌اند. آن‌ها به دلیل سرعت و قدرتشان در حمل بارهای سنگین در کوچه‌ها و بازارهای باریک استفاده می‌شدند.
خزری‌ها به خلق و خوی خوب معروف هستند. همان‌طور که فیروز خاطر نشان کرد. نریان (اسب‌های نر) توسط بچه‌ها اداره می‌شدند. بچه‌های به دلیل جثهٔ کوچک و قد کوتاه اسب‌ها خیلی راحت می‌توانند سوار آن‌ها شوند. گام‌های بلند، ظرافت طبیعی و تقارن آن‌ها باعث می‌شود که برای درساژ عالی باشند. آن‌ها در مسابقات سوارکاری با مانع ملی و برون مرزی با موفقیت رقابت کرده‌اند. توانایی فوق‌العادهٔ آن‌ها در پرش باعث شده است که در نمایش‌های پرشی، عالی باشند.
سخن پایانی
در این مقاله هر چه را لازم بود درباره اسب نژاد خزری بدانید، ارائه شده است.
ما به شما پیشنهاد می‌کنیم برای خرید و فروش وسایل دست دوم و نو و حتی حیوانات خانگی، به سایت و یا اپلیکیشن واسط کالا مراجعه کنید و از قابلیت ثبت آگهی رایگان استفاده نمایید.
منابع:
Caspianhorse.org
